प्रस्तावना
हुंडा पद्धत ही भारतीय समाजातील एक जुनी आणि दुखद परंपरा आहे, जी आजही अनेक समाजात अस्तित्वात आहे. विशेषतः मराठा समाजातही या पद्धतीचे परिणाम गंभीर आहेत. हुंडा पद्धतीमुळे अनेक मुलींचे जीवन संकटात आले आहे आणि समाजातील अनेक कुटुंबांना आर्थिक आणि मानसिक त्रास सहन करावा लागत आहे.
हुंडा पद्धतीचे मूळ
हुंडा पद्धतीचा इतिहास अनेक शतकांपूर्वीचा आहे. प्रारंभी, हुंडा हा स्त्रीच्या सुरक्षिततेसाठी आणि तिच्या भविष्यासाठी दिला जात असे. परंतु, काळानुसार या पद्धतीने विकृती घेतली आणि तिचा परिणाम आर्थिक उच्छाद आणि स्त्रियांवरील अत्याचारांमध्ये झाला.
हुंडा पद्धतीचे सामाजिक परिणाम
स्त्रियांवरील अत्याचार: हुंडा पद्धतीमुळे अनेक स्त्रियांना त्यांच्या सासरच्या घरात अत्याचार सहन करावे लागतात. कमी हुंडा दिल्यामुळे त्यांना सतत मानसिक आणि शारीरिक त्रास दिला जातो.
आर्थिक तणाव: हुंडा देण्यासाठी अनेक कुटुंबांना कर्ज घ्यावे लागते. त्यामुळे कर्जाच्या ओझ्यात दबलेल्या कुटुंबांना आर्थिक अडचणींना तोंड द्यावे लागते.
मुलींचा जन्म नकोसा वाटणे: हुंडा पद्धतीमुळे मुलींचा जन्म कुटुंबासाठी आर्थिक ओझा ठरतो. त्यामुळे मुलगी जन्मल्यास तिला नकोसं मानलं जातं आणि काही ठिकाणी स्त्रीभ्रूणहत्या सारख्या घटनाही घडतात.
हुंडा पद्धतीविरुद्ध कायदे
भारतीय संविधानानुसार हुंडा पद्धत बेकायदेशीर आहे. १९६१ च्या हुंडा प्रतिबंधक कायद्याने हुंडा देणे-घेणे हे दोन्ही अपराध म्हणून गणले आहे. तरीही, या कायद्याचे पूर्णपणे पालन होत नाही आणि समाजात हुंडा पद्धतीचे अस्तित्व कायम आहे.
हुंडा पद्धतीविरुद्ध लढण्यासाठी उपाय
शिक्षण आणि जागरूकता: हुंडा पद्धतीविरुद्ध जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक आहे. शिक्षणामुळे लोकांना हुंडा पद्धतीचे दुष्परिणाम समजतील आणि ते याविरुद्ध आवाज उठवतील.
कायदा पालन: हुंडा प्रतिबंधक कायद्याचे कठोर पालन केले पाहिजे. हुंडा देणारे आणि घेणारे दोघांवरही कडक कारवाई करणे आवश्यक आहे.
सामाजिक समज: समाजातील प्रतिष्ठित व्यक्तींनी, नेत्यांनी आणि सामाजिक कार्यकर्त्यांनी हुंडा पद्धतीविरुद्ध आवाज उठवावा आणि समाजात सकारात्मक बदल घडवावा.
महिला सक्षमीकरण: महिलांना आत्मनिर्भर बनवणे आवश्यक आहे. शिक्षण, रोजगार, आणि आर्थिक स्थैर्यामुळे महिलांना स्वतःचे अस्तित्व सिद्ध करता येईल.
निष्कर्ष
हुंडा पद्धत ही मराठा समाजाचे विदारक वास्तव आहे. ही पद्धत केवळ स्त्रियांवरील अत्याचार वाढवतेच, पण संपूर्ण समाजाच्या प्रगतीत अडथळा निर्माण करते. समाजातील प्रत्येक घटकाने हुंडा पद्धतीविरुद्ध आवाज उठवून आणि सकारात्मक बदल घडवून ही परंपरा संपवण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. एकत्रितपणे कार्य केल्यासच आपण हुंडा पद्धतीचे उच्चाटन करू शकू आणि समाजात स्त्रियांना आदर आणि समानता मिळवून देऊ शकू.
विदारक वास्तव – एक फेसबुक पोस्ट
हुंड्याशिवाय मराठा समाजात लग्न हा विषयच होऊ शकत नाही.लातुरच्या शितल वायाळ नावाच्या मुलीने वडीलांना हुंड्यासाठी ञास नको म्हणून जीवन संपवलं आहे.
पण आम्हाला काय त्याचे ? असा विचार करुन थांबणारे महाभाग मराठा समाजात नाहीत..उलट तिच्या बापाची ऐपत नव्हती म्हणून काय सगळ्यांची नसतीय काय हुंडा देण्याची ऐपत !!! उगाच एखाद्या गोष्टीचा बाऊ करु नका हो !!! हुंड्यामुळे काय ही पहिलीच मेली आहे का ? काय करणार समाजाच्या रिती रिवाजा बरोबर चालावे लागते ? हे…पहा आमचा हुंड्याला सक्त विरोधच आहे.आम्हाला एक नवा पैसा ही हुंडा नको….फक्त नारळ आणि मुलगी द्या…फक्त लग्न माञ आमच्या मानपानाला शोभेल असे करा म्हणजे झाले !!! आणि ज्या चालीरिती चालत आल्यात तेवढ्या पाळा म्हणजे झाले.आम्हाला बाकी काही नको.अहो…तुम्ही किती जरी सोने घातले तरी ते तुमच्या मुलींचेच !!! शेवटी ते स्ञी धनच नाही का ?
हे असले सगळे उद्गार असतात मराठ्याच्या घरात लग्न जमवताना…आणि काही ठिकाणीतर या देण्याघेण्याच्या विषयात ज्यांचे लग्न होणार आहे त्या मुलामुलीला पण विचारात घेतले जात नाही. त्यांच्या भावी आयुष्याची गरज काय ? आज शितल वायाळ ने आत्महत्या केली म्हणून मी आणि माझ्यासारखे स्वत:ला मराठा समाजाचे उद्धारक समजणार्या बर्‍याच लोकांची लग्ने ही अशीच मानपान संभाळुन झालेली आहेत.हे कटू असले तरी वास्तव आहे.
दुसर्‍या बाजूला आम्ही समाज कार्यकर्ते म्हणून समाजाची अशा अनेक विषयातील मानसिकता बदलण्यात सपशेल नालायक ठरले आहोत.मुळात ज्यांच्या आड्यात नाही त्यांच्या पोहर्‍यात कुठून येणार ? शितल वायाळ ने आयुष्य संपवले म्हणून मराठा समाज बदलेल या भाबड्या अपेक्षा करणे मुर्खपणाचे ठरेल.
कारण,हुंड्याला फक्त मुलाकडीलच लोकांची मानसिकता कारणीभुत नाही तर मुलगी झाली की हुंड्याची तयारी करा !!! असे सांगणारा समाज ही मानसिक रुग्न आहे.आणि माझ्या पोरीच्या लग्नात मी काही कमी पडू देणार नाही.शेवटी तिच्या सुखाचा प्रश्न आहे असे म्हणून प्रसंगी कर्ज काढून सुख शोधणारे आईबाप जबाबदार नाहीत का ? हे सगळे केवळ मुलीने आपल्या पसंतीने,जातीतच लग्न करावे यासाठीची दुसरी साळसुदपणाची बाजू आहे.जो समाज आपल्यामुलींना त्यांच्या आयुष्याचा जोडीदार निवडण्याची त्यांच्यात क्षमता निर्माण करत नाही.अथवा,तसा अधिकार देत नाही.त्यांनी हुंडा या विषयावर गळे काढणे बेगडीपणाचे आहे.
अहो…..हुंडा राहू द्या !! मराठा समाजने लग्नातील पाकीटातील आहेर स्विकारण्याची प्रथा जरी बंद केली तरी अनेक शीतल वायाळ वाचतील.पण…सुरवात करणार कोण ? यावर गावोगाव मराठा क्रांति मोर्चा काढणारा मराठा समाज निर्णय घेणार का ?
आपला
शिवश्री अमरजित पाटील.
प्रशिक्षक,मराठा सेवा संघ,महाराष्ट्र