प्रस्तावना
मराठा समाज हा पारंपरिकरित्या कृषीप्रधान समाज आहे. अनेक पिढ्यांपासून मराठा समाजातील लोक शेतीवर अवलंबून आहेत. शेती हा त्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे. परंतु, अलीकडच्या काळात मराठा शेतकऱ्यांना विविध समस्या आणि संकटांचा सामना करावा लागत आहे. शेतीचे तुकडे पडत चालले आहेत आणि शेती आतबट्ट्याचा विषय होत चाललेला आहे. मराठा समाजाची आर्थिक स्थिती मागील दोन-तीन दशकांत चिंताजनकरीत्या ढासळत गेली आहे. या समस्यांमुळे शेतकरी आत्महत्या, कर्जबाजारीपणा, नैसर्गिक आपत्ती, आणि सरकारी धोरणांच्या अपयशासारख्या परिस्थिती निर्माण झाल्या आहेत.
कर्ज आणि शेतकरी आत्महत्या
मराठा शेतकऱ्यांच्या समस्या वाढण्याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे कर्जबाजारीपणा. शेतीसाठी लागणाऱ्या वाढत्या खर्चामुळे शेतकऱ्यांना कर्ज घ्यावे लागते. परंतु, योग्य उत्पन्न न मिळाल्यामुळे आणि बाजारातील बदलत्या दरांमुळे त्यांना कर्जाची परतफेड करणे कठीण जाते. परिणामी, अनेक शेतकऱ्यांना आत्महत्या करण्यास प्रवृत्त करावे लागते. महाराष्ट्रातील मराठवाडा, विदर्भ, आणि खानदेशातील शेतकरी आत्महत्यांचे प्रमाण अत्यंत चिंताजनक आहे.
नैसर्गिक आपत्ती आणि पाऊस
शेतीवर नैसर्गिक आपत्तींचा मोठा परिणाम होतो. अतिवृष्टी, दुष्काळ, गारपीट, आणि कीडरोग या सर्व गोष्टी शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर गंभीर परिणाम करतात. पावसाच्या अनिश्चिततेमुळे पिकांचे नुकसान होते आणि त्यामुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक ताण सहन करावा लागतो.
लहान शेतकरी आणि त्यांच्या समस्या
मराठा समाजातील बरेच शेतकरी लहान शेतकरी आहेत. त्यांची शेती कमी प्रमाणात असते आणि त्यामुळे त्यांचे उत्पन्न मर्यादित असते. लहान शेतकऱ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञान, सिंचन सुविधा, आणि वित्तीय सहाय्य मिळणे कठीण जाते. यामुळे त्यांना शेतीतून पुरेसे उत्पन्न मिळत नाही.
मोठ्या प्रमाणात सामूहिक / सहकारी शेतीची आवश्यकता
भाऊबंदकी, शहराकडील ओढा, गचाळ होत जाणारे राजकारण आणि पुस्तकी डिग्‍य्रांमुळे बहुतांश भागांमध्ये शेतीचे व्यवस्थापन नीट होत नाहीय. आता तातडीची गरज आहे ती ‘मोठ्या सामूहिक / सहकारी शेतीची. यासाठी अहंकार, अविश्वास व राजकीय आश्वासनांना बाजूला ठेवून मराठा युवकांनी ‘समानता-समग्रता-समकालीनता’ या त्रयीवर आधारित शेतीसाठीचा पुढाकार घ्यायला हवा. ‘फोडा आणि राज्य करा’चे जुने तंत्र पुन:पुन्हा वापरणारे अशा शेतकी प्रयोगांच्या आड येऊ शकतात. ज्ञानाधिष्ठित मार्गक्रमण करण्याचे ठरवल्यावर असे अडथळे दूर सारण्याची सम्यक दृष्टी मराठा युवकांकडे येऊ शकते
शेतकी संशोधन – बियाणांची निर्मिती
‘शेतकी संशोधन – बियाणांची निर्मिती व वाटप-आधुनिक पेरणी, फवारणी-सिंचन-विमा-पीककापणी-साठवण-विक्री’ अशी संपूर्ण साखळी दलालांना बाजूला ठेवून राबवता आली पाहिजे. इथे पुन्हा ‘समानता-सहकार्या’ची भावना आणि व्यवस्थापनासाठी बुद्धिप्रामाण्यवाद वापरावयास हवा. उपरोक्त घटकांपैकी शेती नियोजनाचा – व्यवस्थापनाचा घटक मराठा समाजाला पूर्वीचे आर्थिक वैभव पुन्हा मिळवून देऊ शकतो.
सरकारी चुकीची धोरणे आणि विमा
सरकारी धोरणांचा अपयश हा देखील मराठा शेतकऱ्यांच्या समस्यांचे एक महत्त्वाचे कारण आहे. योग्य धोरणे नसल्यामुळे शेतकऱ्यांना पुरेसा आधार मिळत नाही. प्रधानमंत्री फसल बिमा योजनेसारख्या योजनांचा योग्य लाभ शेतकऱ्यांना मिळत नाही. विमा कंपन्यांच्या अटी कठीण असल्यामुळे शेतकऱ्यांना विमा मिळणे कठीण जाते.
बाजारातील दर आणि निर्यात बदल
कृषी उत्पन्नाचे बाजारातील दर हे शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर मोठा परिणाम करतात. बाजारातील दरांमध्ये झालेल्या चढ-उतारांमुळे शेतकऱ्यांना नुकसान सहन करावे लागते. तसेच, निर्यात धोरणांमध्ये झालेल्या बदलांमुळे शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर परिणाम होतो. निर्यात धोरणांच्या अस्थिरतेमुळे शेतकऱ्यांना योग्य दर मिळत नाहीत.
समस्या सोडवण्यासाठी उपाय
कर्जमाफी आणि आर्थिक सहाय्य: शेतकऱ्यांच्या कर्जाची माफी करणे आणि त्यांना आर्थिक सहाय्य पुरवणे आवश्यक आहे. कर्जमाफीमुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक ताण कमी होईल.
सिंचन सुविधा: शेतकऱ्यांना योग्य सिंचन सुविधा पुरवणे आवश्यक आहे. यामुळे पिकांची उत्पादकता वाढेल आणि पावसाच्या अनिश्चिततेमुळे होणारे नुकसान कमी होईल.
विमा सुविधा: शेतकऱ्यांना विमा योजनांचा योग्य लाभ मिळवून देण्यासाठी सरकारी प्रयत्नांची गरज आहे. विमा योजनांची अंमलबजावणी सोपी आणि शेतकऱ्यांच्या हिताची असावी.
शेतीत तंत्रज्ञानाचा वापर: शेतकऱ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यासाठी प्रशिक्षण आणि सहाय्य पुरवणे आवश्यक आहे. यामुळे उत्पादन वाढेल आणि उत्पन्न वाढेल.
योग्य बाजारपेठ उपलब्ध करणे: शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पन्नासाठी योग्य बाजारपेठ उपलब्ध करून देणे आवश्यक आहे. यामुळे त्यांना योग्य दर मिळतील आणि उत्पन्नात वाढ होईल.
निष्कर्ष
मराठा समाजातील शेतकऱ्यांच्या समस्या गंभीर आहेत आणि त्यावर तातडीने उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. सरकार, सामाजिक संघटना, आणि शेतकऱ्यांनी एकत्र येऊन या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. योग्य धोरणे, आर्थिक सहाय्य, तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि बाजारपेठेतील सुधारणा यामुळे मराठा समाजाच्या शेतकऱ्यांना त्यांच्या समस्यांवर मात करता येईल आणि शेतीतून अधिक उत्पन्न मिळवता येईल.