कुणबी मराठा म्हणजे जो शेती करतो तो कुणबी मराठा. कुणबी मराठा ही महाराष्ट्रातील एक प्रमुख जाती आहे. कुणबी मराठा (कृषी करणारे क्षत्रिय)’ ही महाराष्ट्रातील शेती करणारी मराठा शेतकरी जमात आहे. या समाजातील लोक प्रामुख्याने शेतीचा व्यवसाय करतात. कुणबी मराठाची व्याख्या:- जो मराठा शेतमजुरी करून घर चालवतो तो कुणबी मराठा. 2018 पर्यंत, मराठा जातीचे 80% सदस्य शेतकरी होते. मराठा 96 वेगवेगळ्या कुळांमध्ये विभागले गेले आहेत, ज्यांना 96 कुळी मराठा किंवा शहान्नौ कुळे म्हणून ओळखले जाते. या जातीच्या इतिहास, संस्कृती, आणि समाजातील स्थानाबद्दल अधिक जाणून घेऊया.
इतिहास
कुणबी मराठा जातीचे मूळ प्राचीन काळातील महाराष्ट्रात आहे. या जातीचा उगम कृषीप्रधान समाजात झाला आहे. या जातीच्या लोकांनी आपली जीवनशैली आणि संस्कृती कायम ठेवली आहे. कुणबी मराठा जातीचे लोक त्यांच्या परंपरा, सण, आणि उत्सवांमध्ये अत्यंत सहभागी होतात. गुढीपाडवा, दिवाळी, होळी हे त्यांचे प्रमुख सण आहेत. त्यांनी आपली भाषा, संस्कार, आणि परंपरा जपल्या आहेत. कुणबी मराठा जातीचे लोक महाराष्ट्राच्या राजकारणातही महत्त्वाची भूमिका बजावतात. अनेक नेते, राजकारणी, आणि समाजसेवक या जातीतील आहेत.
छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या अधिपत्याखालील मराठा साम्राज्याच्या सैन्यात सेवा करणारे बहुतेक मावळे या समाजातील होते. मराठा साम्राज्यातील शिंदे व गायकवाड घराणे मूळचे कुणबी वंशाचे आहेत.
कुणबी
पूर्वी कुणबी ही जात नव्हती तर नुसता व्यवसाय होता. ती नंतर जात झाली. १९०१ च्या जनगणनेमध्ये मराठा-कुणबी जाती संकुलातील तीन गटांची यादी करण्यात आली: “मराठा योग्य”, “मराठा कुणबी” आणि कोकण मराठा. महाराष्ट्र राज्यात मराठा व कुणबी (कुणबी म्हणजेच मराठा) यांची लोकसंख्या अंदाजे २८ ते ३३ टक्के आहेत. कुनब्यांची लोकसंख्या मध्यप्रदेश आणि छतीसगढ राज्यात सुद्धा आहे
‘कुन’ या शब्दाचा अर्थ लोक आणि ‘बी’ म्हणजे बिया; तर कुणबी म्हणजे जे एका बीजातून अधिक बिया उगवतात . समाजातील लोक स्वतःला कुणबी म्हणवून घेतात आणि इतरही त्यांना कुणबी म्हणून ओळखतात. कुकणा हा कुणबीसाठी समानार्थी शब्द आहे. कुणबी प्रामुख्याने बांग्स जिल्ह्यात वितरीत केले जातात.
चौदाव्या शतकात आणि नंतरच्या काळात अनेक कुणबी, ज्यांनी विविध राज्यकर्त्यांच्या सैन्यात लष्करी पुरुष म्हणून नोकरी केली होती. कुणबी लोकांची कुणबी बोलीभाषा असून ती वेगवेगळ्या प्रदेशात वेगवेगळी बोलली जात असली तरी त्या भाषेमध्ये येणारे विशिष्ट काही शब्द, गाणी, चाली-रीती, म्हणी, संदर्भ हे फक्त त्याचं बोलीभाषेमध्ये दिसून येत असून त्याद्वारे कुणबीयांची संस्कृती दिसते. कुणबी, कणबी किंवा कुळंबी अशीहि या जातींची नावे आढळतात.
मनुस्मृतींच्या ७ व्या अध्यायांत ११९ वा श्लोक व त्यावरील कुल्लूकाची व्याख्या यांच्या आधारें कुळंबी यांची फोड पुढीलप्रमाणे होते. एकेक नांगरास सहा बैल लागतात याला षड्ग व नांगर म्हणतात. अशा दोन नांगरांनीं जेवढी जमीन वाहिली जाईल तेवढील कूल अशी संज्ञा आहे. यावरून कूल हा शब्द मनुसंहितेपासून भारतवर्षांत प्रचलित आहे. या कूल शब्दाचा उच्चार मराठींत आदेशप्रक्रियान्वयें कूळ असा होतो. एका कुळाचा म्हणजे १२ बैलांनीं वाहिलेल्या जमीनीचा जो कर्ता त्यांचें नांव कुळपति. कुळपति-कुळवइ-कुळवी- कुणबी असा हा शब्द बनला असावा.
मराठवाडा, ठाणे, पालघर, रायगड, रत्‍नागिरी, अमरावती, अकोला, यवतमाळ, तसेच विदर्भात मोठ्या संख्येने हा समाज आहे. महाराष्ट्रात या समाजाचे एकूण प्रमाण सुमारे ३२% असून तो इतर मागास वर्ग (ओबीसी) या प्रवर्गात मोडतो.
महाराष्ट्रात विदर्भात राहणारे कुणबी
पंजाबराव देशमुखांच्या परिषदेनंतर हा समाज कागदोपत्री “कुणबी” अशी नोंद करतो. कुणबी मराठे यांचेकडे अल्प शेतीची मालकी असल्याने आणि जिरायती शेती असल्याने त्यांचे आर्थिक मागासलेपण दिसून येते. त्यामुळे कुणबी यांना शासनाने ओबीसी मधून आरक्षण दिलेचे दिसून येते.
महाराष्ट्रातील विदर्भ ह्या भागात बहुजातीय कुणबी राहतात. कुणबी ही जात नसून तो जातींचा समूह म्हणून मानल्या जातो. कुणबिकी (शेती) करतो तो त्याला कुणबी म्हटल्या जायचे. विदर्भात ९६ कुळी मराठा समाज हा कागदोपत्री कुणबी आहे. हा समाज मुख्यातात बुलढाणा अकोला वाशीम अमरावती येथे बहुसंखेने आहे. तर इतर जातीय कुणबी जसे तिरळे कुणबी, झाडे कुणबी, जाधव कुणबी, खैरे कुणबी, बावणे कुणबी, वाडेकर कुणबी, वंजारी कुणबी, राजपूत कुणबी, धनगर कुणबी हा समाज प्रामुख्याने अमरावती, यवतमाळ, वर्धा, नागपूर, गडचिरोली, भंडारा,गोंदिया ह्या भागात आहेत. ह्या कुणबी जाती आपापसात बेटी व्यवहार करत नाहीत.
विदर्भात इतर कुणबी पेक्षा बहुसंख्य हे तिरळे कुणबी आहे. पश्चिम महाराष्ट्र, मराठवाडा येथे जे ९६ कुळी मराठा आहे तेच विदर्भात तिरळे कुणबी होय. तिरळे हे मराठा साम्राज्यात सरदार, जहागीरदार, सरंजामदार, देशमुख, पाटील होते. इंग्रज साम्राज्याचा उदय होऊन, मराठा साम्राज्याचा अस्त झाल्याने यांना आपल्या मूळ शेती व्यवसायाकडे वळावे लागले. तिरळे व ९६ कुळी मराठा हे भिन्न नसून एकच असल्याने यांच्यात सुरुवाती पासूनच वैवाहिक संबंध होतात. यांच्यात विधवा पुनर्विवाहाला निषेध आहे. अमरावती, अकोला, वर्धा, नागपूर येथे हे बहुसंख्य असून चंद्रपूर, भंडारा, गोंदिया, गडचिरोली येथे कमी प्रमाणत आहे.
घाटोळे कुणबी हे मराठा साम्राज्यातील एक प्रस्थापित समाज आहे .मराठा साम्राज्यातील विविध ठिकाणी पाटील की भोगलेले आहे. या समाजातील मराठा साम्राज्यामध्ये बहुतांश लोक सरसेनापती, सेनापती आणि उच्च पदावर कार्यरत असलेले इतिहासामध्ये पाहायला मिळेल. आणि सध्या हा समाज विदर्भ ,मराठवाडा यात खूप जास्त व्यापलेला आहे. राजकारण, समाजकारण, शिक्षण संस्था , व्यापार या सर्व क्षेत्रांमध्ये ते उच्च स्थानी आहे.
विदर्भातील चंद्रपूर, भंडारा जिल्ह्यातील ही प्रमुख कुणबी पोट जात असून प्रमुख व्यवसाय शेती आहे.इतर कुणबी पोट जातीच्या तुलनेत हा समाज मागास आहे. मुलांचे सरासरी लग्नाचे वय २१-२५ वर्ष आहे तर मुलींचे १८-२१ वर्ष आहे. राजकीयदृष्ट्या ही कुणबी पोट जात मजबूत असूनही सामाजिक स्थितीत मागास आहे. धर्मराया,हनुमान,वाघोबा ई. कुळदैवत म्हणून पुजल्या जाते.मांसाहार मोठ्या प्रमाणात केला जातो. पोळा प्रमुख सण असून शैवपंथाचा प्रभाव जाणवतो.
कोकणातील कुणबी समाज हा वैदर्भीय कुणबी समाजापेक्षा भिन्न आहे. विदर्भासारखा कोकणातील कुणबी समाज हा बहुजातीय नाही. कोकणातील कुणबी समाजात मुख्यत्वे तील्लोरी कुणबी ही जात दिसून येते. कोकणातील तील्लोरी आणि विदर्भाचे तिरळे ह्यात जरी शब्दसाम्य दिसत असेल, परंतु हे दोन्ही समाज भिन्न आहे. कोकणात कुणबी आणि मराठा समाज हे वेगळे समजल्या जातात. किनारपट्टीवर निवास असल्यामुळे कोकणी-कुणबी हे बहुतांश मांसाहारी आहेत. त्यांच्या आहारात मासे आणि भात हा महत्वाचा घटक असतो. (Source https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%AC%E0%A5%80)
मराठा समाजाला कुणबी म्हणुन OBC मध्ये आरक्षण
मराठा समाजाला कुणबी म्हणुन 27% OBC मध्ये आरक्षण आहे परंतू आता मराठा म्हणुन सरसकट आरक्षण पाहिजे आहे. कुणबी हा कृषीप्रधान समाज इतर मागासवर्गीय (OBC) वर्गात मोडतो आणि आरक्षणाच्या मुद्द्यावरून आंदोलनाचे नेतृत्व करणारे मराठा कोट्याचे कार्यकर्ते मनोज जरंगे हे सर्व मराठ्यांना कुणबी प्रमाणपत्र देण्याची मागणी करत आहेत. ज्यांच्या कुणबी जातीच्या नोंदी सापडल्या आहेत अशा मराठा समाजातील सर्व रक्ताच्या नातेवाईकांना कुणबी म्हणून मान्यता देण्याची अधिसूचना महाराष्ट्र सरकारने २७ जानेवारी रोजी जारी केली.
अधिसूचनेत म्हटले आहे की मसुदा नियमांना महाराष्ट्र अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती, विमुक्त जमाती, भटक्या जमाती, इतर मागासवर्ग आणि विशेष मागास प्रवर्ग (जाती प्रमाणपत्र (सुधारणा) नियम, 2024 असे म्हणतात.
अधिसूचनेमध्ये असे म्हटले आहे की अर्जदाराने आपल्या रक्ताच्या नातेवाईकांशी – काका, पुतणे आणि त्याच्या कुटुंबातील इतर सदस्य तसेच “पितृसत्ताक” नातेवाईक, ज्यांना कुणबी नोंदी असल्याचे आढळले आहे, त्यांच्याशी संबंध प्रस्थापित करून प्रतिज्ञापत्र सादर केल्यावर कुणबी जात प्रमाणपत्र जारी केले जाईल. अर्जदारांचे ” ऋषी सोयरे ” (रक्ताचे नातेवाईक).
क्षेत्रीय चौकशी व पडताळणी केल्यानंतर कुणबी जातीचे दाखले तातडीने दिले जातील, असे त्यात म्हटले आहे.
‘ऋषी सोयरे ‘ या शब्दामध्ये अर्जदाराचे वडील, आजोबा, आजोबा आणि त्याच जातीतील विवाहातून निर्माण झालेल्या पूर्वीच्या पिढ्यांमधील नातेवाईकांचा समावेश होतो. यामध्ये एकाच जातीतील विवाहातून निर्माण होणाऱ्या संबंधांचा समावेश असेल, असे त्यात म्हटले आहे.
‘ ऋषी सोयरे ‘ हे मराठा समाजातील व्यक्तींचे नातेसंबंध होते, ज्यांच्या कुणबी असल्याच्या नोंदी सापडल्या असून त्यांना कुणबी जातीचे दाखले दिले जातील, असे नियम सांगतात .
कुणबी असल्याची नोंद असलेल्या व्यक्तीच्या एकाच जातीतील विवाहातून निर्माण झालेल्या नातेसंबंधांनाही जात प्रमाणपत्र दिले जाईल, असे त्यात म्हटले आहे.
“सर्व ‘ ऋषी सोयर ई’ मराठा समाजातील व्यक्तींच्या नातेसंबंधात, ज्यांच्या कुणबी असल्याची नोंद सापडली आहे, अशा मराठा समाजातील व्यक्तींच्या कुणबी नोंदींच्या आधारे प्रमाणपत्र दिले जाईल,”
निष्कर्ष
कुणबी मराठा ही जात महाराष्ट्राच्या समाज, संस्कृती, आणि अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाची भूमिका बजावते. त्यांच्या कष्टाने आणि मेहनतीने त्यांनी आपले स्थान कायम ठेवले आहे. त्यांच्या योगदानामुळे महाराष्ट्राची प्रगती झाली आहे.
कुणबी मराठा जातीबद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी, त्यांच्या इतिहासाचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे. त्यांची संस्कृती, परंपरा, आणि जीवनशैली यांचा सखोल अभ्यास केल्यास त्यांचे समाजातील महत्त्व स्पष्ट होईल.